Istoričarka Marica Karakaš Obradov donosi uzbudljiv rad o tegobama ratnih “migracija” naroda na području Hrvatske i Jugoslavije. Najčešća su sporenja da li su pojedine migracije bile prisilne ili nisu. Postoje i neslaganja o tipologiji pojedinih migracija. Primera radi da li je nešto iseljavanje, proterivanje, repatrijacija i sl. Gotovo sve migracije koje su se odvijale tokom rata pretežno su se nastavile i posle rata, samo što su se promenili akteri, odnosno nacionalne/etničke grupe.
Od 1941. pa do sredine pedesetih godina 20. veka gotovo sve migracije na hrvatskom, kao i jugoslavenskom području bile su u većoj (izbjeglištvo, iseljavanje, proterivanje, prisilni rad) ili manjoj meri prisilne (kolonizacija, neki slučajevi evakuacije/preseljavanja, neki primeri odlaska na rad u nemački Rajh. Politički sistemi u ratu u skladu sa svojim predstavama o “novim porecima”, slagali su i svoje “mozaike naroda”. A to je u ratnoj i posleratnoj hrvatskoj stvarnosti značilo odvijanje pravih drama s mnogim tragičnim scenama u kojima su ulogu imale sve nacionalne/etničke grupe. Svoju studiju radila sam, ne da bih nužno upoređivala snagu represivnosti ratnog i psoleratnog sistema, nego da bih ukazala na pravo svih učesnika na sećanje na prošlost, posebno što je ovde reč pretežno o civilnom stanovništvu", kaže Marica Karakaš Obradov.
NDH je odmah po osnivanju pristupio iseljavanjima i progonu Srba na svom području. Zanimljiv je podatak, objavljen u knjizi, da su se ustaške i nacističke vlasti dogovorile da se prognani Srbi “kompenzuju” naseljavanjem progonjenih Slovenca."Dogovori o razmeni stanovništva između nemačkog Rajha i NDH vođeni su 1941., na inicijativu nemačke strane. Ukratko, Nemci su odlučili da deo Slovenaca isele u NDH i Srbiju, a “kompenzacija” za doseljene Slovence bilo je iseljavanje istog broja Srba. Iseljenici su mogli da ponesu 50 kilograma prtljage i po glavi 500 jugoslavenskih dinara. Namere su bile da isele 220.000 do 260.000 Slovenaca na područje NDH i toliko Srba u Srbiju. U nastavku rata još će nekoliko puta pokušati da nastavi započeta iseljavanja. Vlasti NDH izdale su 1942. godine proglas kojim pozivaju Srbe da napuste Srem, na dobrovoljnoj osnovi, optužujući ih za nelojalnost državi. Ali, vojne vlasti Rajha nisu na to pristale.Koliko je Srba prognano iz NDH?"Procene o prognanim Srbima kreću se od 110 do 200 hiljada. Domaće pravoslavno stanovništvo iseljavano je iz Slavonije, Moslavine, Podravine, kalničkog područja i u manjoj meri s područja Banovine, iz Like i Dalmatinske zagore kao i posebno sa kninskog područja zbog pobune. Ti razlozi onemogućili su sistmsko iseljavanje pravoslavnog stanovništva s bosansko-hercegovačkog područja gde su iseljavanja sprovedena u Banaluci, Mostaru, Sarajevu i istočnoj Bosni. Treba imati na umu da su se u julu 1941., kada su organizovana iseljavanja, već vodile prave oružane borbe s ustanicima.Jesu li se ti ljudi nakon rata vraćali u svoje domove?"Već tokom rata deo iseljenih Srba vraćao se na područje NDH, a nakon rata povratak je sistemski organizovan. Krajem 1944. partizanski list je objavljivao podatke da se oko 60.000 Srba priprema na povratak u “federalnu Hrvatsku”. Masovniji povratak srpskog stanovništva, solunskih dobrovoljaca kao i domaćeg pravoslavnog stanovništva u Hrvatsku i BiH odvijao se krajem juna i početkom jula 1945. godine. Prema dosadašnjim saznanjima, a istraživanja su tek na početku, organizovani povratci završili su 1947. godine.Nakon rata sprovođene su političko-ekonomske kolonizacije određenih “praznih” delova Jugoslavije, dobar deo tih ljudi iz vozova bez voznog reda bili su Srbi iz Hrvatske. Je li to bila politička odluka novih vlasti da se smanji broj Srba u Hrvatskoj?
"Trebalo bi upozoriti da je još u oktobru 1944. godine Josip Broz Tito rekao da, nakon “isterivanja Nemaca”, u Vojvodinu treba naseljavati Srbe, Crnogorce, Ličane, “siromašne i poštene porodice”. Obrasci za prijavu za kolonizaciju sadržavali su različita pitanja socijalnog statusa, ali podatak o nacionalnosti nije navođen. Krajem osamdesetih godina 20. veka pokrenuto je pitanje nacionalne strukture kolonista iz BiH i Hrvatske u Vojvodini te je iznesena pretpostavka da su Vasa Čubrilović i Sreten Vukosavljević, kao članovi Agrarnog saveta, na sednici na kojoj se raspravljalo o “naseljeničkim kvotama” glasali protiv odluke ostalih članova jer su smatrali da bi odluka mogla dovesti do “osipanja” i “slabljenja” srpskog elementa u BiH i Hrvatskoj. S druge strane zabeležen je i slučaj da su predstavnici Hrvata iz Vojvodine zatražili od hrvatske vlade da predloži ministru za kolonizaciju Vukosavljeviću da se prošire područja za kolonizaciju Hrvata u Vojvodini. Vukosavljevićev odgovor bio je da se “jednako postupa” s borcima Srbima i Hrvatima, a hrvatski prigovor se pripisivao težnjama za stvaranjem “etničkoga majoriteta” i delovanju “poraženih društveno-političkih snaga”, odnosno HSS i želji da se delovi Bačke pripoje Hrvatskoj. Ali, tada je jugoslavenska vlast bila prilično okupirana time kako da se “reši” ponajprije nemačkog i mađarskog stanovništva i da preuzme njihove posede koji su činili značajni udeo u fondu za sprovođenje kolonizacije", kaže ova istoričarka.
(Jutarnji.hr)
